برگردیم. آنقدر درون خود را و قلب خود را بکاوید تا خدا را بیابید زیرا قلب مومن خانه خدا است. قرآن بر روی قلب و فؤاد خیلی تکیه دارد زیرا فؤاد، یعنی آنجایی که گرم است آنجا که جای عشق است و قلب هستی انسان است و با همین اندام قلب هم رابطه دارد. در واقع قلب رابطه ارگانیک با عشق دارد به این معنی که اولین جایی است که بازتاب محبت و ترس، عشق و کین در آن منعکس [می]شود. قلب آئینه بازتاب عشق ها و هیجان ها و رحمت هاست و نقطه ای است که هویت و موجودیت انسان در آنجا معنا می یابد لذا قلب هستی انسان است " فَإِنَّهَا لَا تَعْمَى الْأَبْصَارُ وَلَكِنْ تَعْمَى الْقُلُوبُ الَّتِي فِي الصُّدُورِ" (حج، آیه 46) در ادبیات غرب و شرق، نو و کهنه هم در این قلب مطرح است تعبیراتی چون آدم تاریک دل، نازک دل، رحم دل، بدقلب، خوش قلب... در همین رابطه بیان می گردد.
کسانی که در بحث شناخت وارد میدان عقل عمل نشده اند و می خواهند برای قلب جایی پیدا کنند تا در مغز بگنجد اگر میدان شناخت مربوط به مغز و خرد نظری و عقل نظری دنبال شود معلوم می شود که جای تفکر و اندیشه محل دخالت همین مغز خاکستری رنگ است و بیش از دو هزار سال است که بشر این را فهمیده است. اینکه می بینید در قرآن این همه روی قلب تکیه می شود به اعتبار این نیست که منکر عقل شود. قلمرو معرفت و شناخت در قرآن قلب خداشناس و خیرشناس است. قرآن کتاب علمی نیست، کتاب هدایت است، هدایت انسان بر صراط مستقیم و یافتن غایت آمال طالبین، و این در قلمرو قلب و سمع و بصر و تفقه است، تذکری بر بازآمدن به خویشتن است، تذکر شناخت هستی و آرمان هستی.
تفقّه: شناخت پشت ظواهر است، تمام این امور به کمک یک بُعد دیگری از انسان که همان قلب است صورت می گیرد زیرا ما به خوبی بازتابش را در اینجا می بینیم. ممکن است گفته شود که این مربوط به سلسله اعصاب است. قلب هم پیوندی با سلسله اعصاب سمپاتیک و پاراسمپاتیک دارد ما بر روی این مسائل بحثی نداریم آنچه باید مورد بررسی و تحقیق قرار گیرد جایی است که این تغییرات و نشیب و فرازها را حس می کند. باز تکرار می کنیم که عقل نظری و اندیشه تحلیل گر هم راهی است ولی برای بعضی ها این راه رفتنی نیست، آن خداشناسی که انسان از راه عقل نظری به آن می رسد شور و عشقی ندارد و انسان را دیوانه حق نمی کند. این دیوانگی بهترین رابطه زندگی است یعنی فرد به آنجا می رسد که همه تعلقات را رها می کند و این از حیطه عمل عقل حسابگر خارج است. هوش