این درس دومی است که از هجرت می‌گیریم. این آیات، سرگذشت هجرت است.
مبارزه ای که در میان بشر هست چیست؟ کفار با مؤمنین به این خاطر نمی‌جنگیدند که مؤمنین حقی از آن‌ها را ضایع کرده بودند، مبارزه بر سر حقوق مادی نبود. مبارزه ماهیت اقتصادی نداشت.
این جنگ و مبارزه یک جنگ و مبارزه طبقاتی، بر سر منافع مادی و بر سر تثبیت یا الغای روابط تولیدی نبود به خاطر این با مؤمنین می‌جنگیدند که مؤمنین می‌گفتند پروردگار ما خدای یگانه است.
بینش تاریخی اسلام در مورد مبارزات اینست که قوی‌ترین نوع مبارزه، مبارزه ایدئولوژیک و مبارزه اعتقادی است، مبارزه ادیان و مکاتب و کشمکش جهان‌بینی‌ها و راه و رسم زندگی‌ها است.
این کدام طبقه بود که در مکه با طبقه دیگر در کشمکش بود؟! آیا این اربابان زمین بودند که با برده‌داران گلاویز شده بودند؟! آن‌جا که مالکیت بزرگ وجود نداشت که برای از میان برداشتن روابط تولید برده‌داری سر به شورش بردارند و کدام مالکیت بزرگ در مدینه یا در عربستان تاسیس شد؟ و آیا این سرمایه‌داران بودند که قیام کردند علیه اربابان زمین؟ و این چگونه سرمایه‌داری حتی تجاری بود که ربا را در چهارده