تاریخی از هر لحاظ پیش‌تر از جامعه سرمایه‌داری است. و بنا بر اصل دیگری از ماتریالیسم تاریخی شئون مختلف جامعه هماهنگ پیشرفت می‌کنند.
آیا شما به لحاظ علوم و فنون و تکنولوژی یک دوران تاریخی از ایالات متحده آمریکا و از آلمان غربی و انگلیس پیش‌ترید؟
دانشمندان شوروی و رؤسای دانشکده‌ها و دانشگاه مسکو از طرح این سوال یکه خوردند. بالاخره یکی از آن‌ها در جواب گفت: البته رشد علمی به شرایط اقتصادی مربوط است ولی به استعداد دانشمندان هم مربوط می‌شود. ما می‌دانیم دانشمندان آمریکایی در فضاشناسی و فضاپیمایی و کامپیوتر بیش از ما پیشرفت کرده اند. آن‌ها در بعضی زمینه‌ها و رشته‌ها از ما جلوترند. ولی در رشته زمین‌شناسی و بعضی دیگر از رشته‌ها پیشرفت ما بیش از آن‌ها است.
شرایط جامعه سوسیالیستی برای ترقی علم آماده است ولی این بدان معنا نیست که دانشمندان جامعه سرمایه‌داری نمی‌توانند پیشرفتی داشته باشند...
ما از نظر نظام اجتماعی یک قدم از آن‌ها پیشتریم. گفتم: ولی این یک قدم بنا بر فرضیات مارکسیسم یک دوران تاریخی از پنج دورانی است که کل تاریخ هر جامعه‌ای را می‌سازد. آیا شما به اندازه یک دوران تاریخی در هر زمینه و رشته از آن‌ها جلوترید؟!
از جواب طفره رفتند. و ما هم نخواستیم آن‌ها را بیش از این در تنگنا نگه داریم...
یکی از ضابطه‌های سنجش پیشرفت یک جامعه استفاده از ابزار به جای انسان است و این‌که چه تعداد از کارها از دوش انسان برداشته و به دوش ماشین نهاده شده است. ده‌‌ها هزار انسان در شهرهای شوروی به کار برف‌روبی و یخ شکنی مشغولند. تنها در خیابان‌های اطراف کرملین و در برخی خیابان‌های لنینگراد ماشین‌های برف‌روب را دیدیم.
در ازبکستان افتخار می‌کردند که 150 هزار انسان را در سال 1936 برای حفر کانال فرغانه به کار گرفته و با بیل و کلنگ و زنبه به آبراهی به طول چند کیلومتر کنده اند و تنها پنج ماشین حفاری و خاک‌بردار وجود داشته است. برای تعبیر از این عمل یعنی گرد آوردن توده‌های زحمت‌کش کلمه «حشر» را به کار می‌برند که عربی و فارسی است.
در بزرگ‌ترین فرودگاه‌های مسکو، به جای ماشین‌حساب از چرتکه کار می‌گیرند. در کنار یک ماشین‌حساب از نوع قدیمی و ساده ده‌‌ها چرتکه وسیله