وجودشان به خاطر اعمالشان است.(*)
(*پاورقی: در کلمه «اشتاتاً» تکیه دارم و در حدیثی که ذکر می کنیم راجع به آن صحبت می کنیم.)
فمن یعمل مثقال ذرة خیر یره و من یعمل مثقال ذرة شر یره.
هرگز به اندازه یک ذره خوبی یا بدی کرده باشد یعنی کوچک‌ترین عمل آن‌جا شده (ذره تعبیری است که قرآن می‌خواهد بگوید کوچک‌ترین حد نه یک وزن معینی) را انسان می بیند. ضمیر (یرد) برمی‌گردد به عمل نمی‌فرماید جزایش را می‌بیند بلکه می‌فرماید: عملش را می‌بیند بالاخره کارهایی که ما کرده‌ایم یا خیر است یا شر و سومی ندارد پس تمام اعمال ما به یک شکلی در روحمان که حاکم بر وجودمان است مجسم شده و حالتی را به ما داده که آن حالت را در خودمان می‌بینیم.(*)
(*پاورقی: به المعجم المفهرس مراجعه کنید تا در کلماتی مثل حضر آیاتی شبیه آنچه ذکر شد پیدا کنید.)
در تفسیر آیه 18 سوره نبأ روایتی آمده است که بیانگر این بحث و فوق‌العاده برای انسان سازنده است ولی از جهتی وحشتناک و عجیب به نظر می‌رسد.
یوم ینفخ فی الصور فتأتون افواجاً.
«آن روزی که دستور بدهند و نفخ صور شود شما فوج فوج به محشر می‌آیید.»
فوج‌فوج می‌تواند بدین معنا باشد که هر امتی با امام و رهبرش می آید یا گروه خیر و شر جدا جدا می آیند اما روایتی در مجمع‌البیان صفحه 423 از خود پیامبر نقل شده‌است که چنین است:
از براء بن عابد نقل شده که در جلسه‌ای در منزل ابوایوب انصاری، معاذ بن جبل در کنار پیغمبر نشسته بود؛ گفت: یا رسول الله، ارأیت قول الله تعالی یوم ینفخ فی الصور فتأتون افواجاً. این آیه معنایش چیست؟ پیامبر (ص) فرمودند: یا معاذ از جریان مهمی پرسیدی و خود پیغمبر متأثر شد و به اطراف اتاق نگاه کردند.
ثم قال یحشر عشرة اصناف امتی اشتاتاً. فرمود در امت من «انسان‌های بد» در ده گروه به ده شکل در قیامت می‌آیند. قد میّزهم الله من المسلمین و بدّل صورهم. این‌ها را خداوند از مسلمان‌های