است و هم معنوی در آنجا لذت بی انتهای وسیع بی حساب است که هیچ آمیختگی غم و اندوه و رنج و این جور چیزها را ندارد یا بالعکس درد و رنج و غمی است که هیچ جرقۀ امید و جرقۀ لذت و آسایش و رفاه در آن وجود ندارد؛ یعنی یأس مطلق و عذاب و شکنجۀ مطلق و غم دائم و عذاب الیم و ابد این یک فرق بین دنیا است و بین آخرت.
البته در اینجا اشاره کنم که در عالم معاد و آخرت که لذت خالص برای اهل خیر و اهل تقوا و اهل ایمان وجود دارد این لذت صرفا لذت مادی نیست چون سه نوع نظریه وجود دارد؛ بعضی اصلا می گویند عالم آخرت فقط همان عالم معناست یعنی دیگر آنجا بدنی وجود ندارد و خورد و خوراک و خواب و لذت جنسی و این حرف ها وجود ندارد همین حالات معنوی و صفای روحی و همان حالات عشق معنوی و وصال ابدی این طور چیزهاست. بالعکس در برداشت بعضی چون می بینند آیات قرآن مرتب صحبت از میوه و غذا و جنت و درخت و آب و از این حرف هاست تصورشان این است که شاید آنجا فقط یک زندگی معمولی مادی شهوی است؛ ولی ما می خواهیم بگوییم از دید اسلام نه فقط این است و نه فقط آن، بلکه همین انسان است که آنجا شکوفا می شود.
شما در بحث انسان یافتید که انسان هم جنبۀ مادی دارد و هم جنبۀ ملکوتی و معنوی دارد، هم بدن است و هم روح، همین انسان با همین وجودش آنجا باز و شکوفا می شود. اگر این انسان جنبۀ طبیعی دارد آنجا هم باید جنبۀ طبیعی داشته باشد و باید وضعیت جسمی داشته باشد منتها بی انتها و پاک و خالص و متعالی است و اگر این انسان جنبه های معنوی و روحی و تکاملی دارد باید آنجا هم آن جنبه های تعالی روحی وجود داسته باشد و لذا قرآن گاهی می گوید «و رضوانٌ من الله اکبر (72/9)» به دنبال آن لذت های مادی را که اسم می برد بعد می فرماید آن رضوان الهی است یعنی همین که آدم احساس می کند از خدا راضی است و خدا از او راضی است و با خدا انس دارد و به او متعلق است و برای اوست و یک اوجی از لذت معنوی برای انسان به وجود می آورد می گوید اکبر یعنی بزرگتر است، از همه لذت های مادی بزرگتر است، بعد آن کلمۀ روح و ریحان و تعبیرات جالبی که قرآن در این زمینه از نظر معنوی دارد آن آرامش روحی، آن اطمینان روح