می سازد؟ این خلاقیت چگونه است؟ آن مجموعۀ محفوظات کجاست این ها یک مسائل بسیار ظریفی است که احتیاج به بحث دقیق فلسفی دارد.
سؤال: در رابطه با مسئلۀ حرکت جوهری که ملاصدرا قائل هست توضیح دهید، که چگونه با جسم مادی قابل تلفیق است؟
جواب: آن حرفی که در مورد ملاصدرا هست که می گوید جسمانیه الحدوث و روحانیت البقاء، یعنی می گوید روح اول نبوده که بیایند با جسم تلفیقش کنند یا وارد جسمش کنند، نه، جسم تکامل می کند و یک تکامل فیزیکی و طبیعی و به یک حدی می رسد که آن انسانیت انسان و آن روح انسانی در این بدن پیدا می شود، یعنی از گریبان این ماده و تکامل مادی، روح پیدا می شود و بعد هم روحانیه البقاء، یعنی از نظر بقاء روحانی می شود ولی پیدا شدن و تولید و تولدش از جسم است، این یک نوع بحث است ولی مسئلۀ حرکت جوهری به طور کلی در کل جوانب طبیعت یعنی در خود حقیقت ماده حرکت و تکامل قائل است.
حرکت را دیگر فلاسفه در چند نوع، کمی و کیفی و فیزیکی و این طور چیزها می دانستند یعنی برای ذات ماده و هستی حرکت قائل نبودند و می گفتند که این در زمان حرکت می کند، اندازه اش حرکت می کند و رنگش تغییر می کنند و ملاصدرا آنچه را که کشف کرد این بود که ماده در ذاتش حرکت می کند نه اندازه اش و نه جایش و نه زمانش، پس در مورد انسان هم به این نتیجه می رسد که جسم همین جور تکامل می کند تا در او روح پیدا شود.
الان هم من بحث روح را با شیوۀ فلاسفه نمی کنم فقط می خواهم بگویم که ما نمی توانیم خودمان را در آنچه که محسوس و ملموس است اسیر کنیم. یعنی ما ناگزیر بایستی در همان حوزۀ اندیشۀ انسان یک جهشی بکنیم و از آن حوزۀ محسوس و از آن مقدار وزن و مقدار حجمی که این مغز دارد، یک چیز دیگری هم در آن بیابیم که آن نه از نوع ترکیبات شیمیایی مغز است و نه از نوع آن امواج مادی قابل کنترل و ضبط مغز است چون علاوه بر وزن و حجم و سلول مادی یک چیز دیگری هم برای مغز وجود دارد – یعنی در موقع اندیشیدن، آن امواجی که بر اثر تلاش سلول های مغزی پیدا می شود که آن امواج قابل دیدن و ضبط است ولی نوع اندیشه و آنچه که می اندیشد و آنچه که می آفریند قابل ضبط و درک نیست.
والسلام